Hóa chất có vai trò quan trọng và được sử dụng phổ biến trong nhiều lĩnh vực của nền kinh tế và đời sống xã hội. Tuy nhiên, những sự cố liên quan đến hóa chất luôn có thể xảy ra và chứa đựng những nguy cơ tác động đến môi trường và sức khỏe cộng đồng.
Hoá chất được sử dụng rộng rãi ở hầu hết các ngành kinh tế và các hoạt động đời sống hàng ngày, đặc biệt là trong sản xuất công nghiệp, nông nghiệp, xây dựng, thương mại, y tế, khoa học công nghệ và giáo dục. Khi kinh tế – xã hội càng phát triển, thì nhu cầu sử dụng hóa chất cũng ngày càng tăng lên. Theo thống kê tại một số tỉnh, thành phố thì số cơ sở sản xuất, bảo quản, sử dụng và kinh doanh hóa chất (gọi tắt là cơ sở hoá chất) là rất lớn: tại TP Hà Nội có 728 cơ sở; TP Hồ Chí Minh có 484 cơ sở; TP Cần Thơ có 54 cơ sở; tỉnh Bình Dương có 1.396 cơ sở; tỉnh Hưng Yên có hơn 400 cơ sở; tỉnh Thừa Thiên Huế có hơn 500 cơ sở. Các hoạt động liên quan đến sản xuất, sử dụng và bảo quản, vận chuyển hóa chất luôn tiềm ẩn nguy cơ mất an toàn, sự cố có thể xảy ra bất kỳ thời điểm nào và khi xảy ra luôn tiềm ẩn khả năng phát triển thành sự cố trên quy mô lớn, tác động trên phạm vi rộng, ảnh hưởng xấu đến sức khỏe người dân, kinh tế, tài sản và đồng thời để lại hậu quả lâu dài trong môi trường tự nhiên bởi khả năng tồn lưu, khó phân hủy.
Thời gian qua, trên địa bàn cả nước đã xảy ra một số sự cố, cháy, nổ lớn liên quan đến hóa chất gây thiệt hại lớn về người và tài sản. Điển hình: Vụ cháy hóa chất xảy ra ngày 09/12/2011 tại Công ty TNHH Thành Công – Bình Tân – TP Hồ Chí Minh đã thiêu hủy 200m2 nhà xưởng, thiệt hại hàng chục tỷ đồng và làm cho 52 CBCS bị bỏng, trong đó có nhiều đồng chí bị bỏng nặng, môi trường bị ô nhiễm nặng; Vụ cháy và nổ tại Công ty hóa chất Tân Hùng Thái – Bình Chánh – TP Hồ Chí Minh ngày 16/4/2014 làm hơn 400 tấn hóa chất và 1.000m2 nhà xưởng bị thiêu trụi, hóa chất phát tán một vùng không gian rộng, 30 CBCS bị thương; Vụ cháy ngày 15/7/2015 tại kho sơn Công ty Thành Hoàng Châu – Liên Chiểu – TP Đà Nẵng làm thiệt hại 9 tỷ đồng, hơn 1.000 m2 nhà xưởng bị cháy, nhiều người bị thương trong đó có 15 CBCS bị bỏng; Vụ cháy photpho ngày 27/11/2015 xảy ra trên tàu chở hàng tại Cảng Nam Hải – TP Hải Phòng đã làm vùng không gian tại nơi xảy ra cháy ô nhiễm nặng, trong quá trình tham gia cứu chữa vụ cháy đã có trên 50 CBCS Cảnh sát PCCC Hải Phòng bị ngạt phải đưa đi cấp cứu; Vụ cháy 6.000 m2 khu xưởng Công ty cổ phần bóng đèn, phích nước Rạng Đông – TP Hà Nội xảy ra ngày 28/8/2019 thiệt hại ước tính 150 tỷ đồng, ảnh hưởng môi trường khu vực dân cư trong vòng bán kính 1,5 km … Những vụ cháy hóa chất nêu trên đều phát triển thành đám cháy lớn và phát tán chất độc từ đám cháy làm ô nhiễm môi trường, ảnh hưởng đến đời sống, sức khỏe của người dân trong khu vực, gây hoang mang trong dư luận. Đây cũng là hồi chuông cảnh báo về sự mất an toàn PCCC hiện nay tại các cơ sở hóa chất.
Việc tổ chức dập tắt kịp thời các đám cháy tại các cơ sở hóa chất, ngăn chặn cháy lớn gây hậu quả nghiêm trọng đòi hỏi lực lượng tại chỗ, cũng như lực lượng Cảnh sát PCCC phải có phản ứng ngay lập tức, nếu để đám cháy phát triển kéo dài thì có nguy cơ nổ và phát tán các chất độc hại vào không khí, kéo theo ảnh hưởng nghiêm trọng tới cuộc sống của người dân ở các khu dân cư gần đó.
Đặc điểm nguy hiểm cháy, nổ tại các cơ sở hóa chất là cháy, nổ ở mức độ cao và có thể diễn ra trong thời gian rất nhanh. Nguyên nhân đầu tiên gây ra cháy, nổ trong các cơ sở hóa chất là việc vi phạm các nguyên tắc đảm bảo an toàn trong quá trình hoạt động của dây chuyền công nghệ trong cơ sở sản xuất. Tiếp sau là các sự cố của thiết bị điện, không tuân thủ lịch trình bảo dưỡng, sửa chữa hệ thống dây chuyền công nghệ; phát sinh ngọn lửa trần từ việc đốt cháy các vật liệu và sản phẩm phế liệu và cuối cùng là vi phạm các quy tắc cơ bản trong công tác bảo quản, lưu trữ của cơ sở.
Hình ảnh vụ cháy, nổ nhà máy hoá dầu tại Mỹ
Vì vậy, trong số các biện pháp phòng ngừa chính cần phải tính toán để xác định các khu vực tiềm ẩn nguy cơ cháy nổ cao để tiến hành lắp đặt hệ thống phòng cháy, chữa cháy có hiệu quả ngay từ ban đầu. Một trong những biện pháp phòng ngừa cháy, nổ hiệu quả nhất trong cơ sở hóa chất là loại trừ khả năng tồn chứa môi trường chất dễ cháy. Ngay ở giai đoạn thiết kế của cơ sở, các vật liệu chống cháy phải được lựa chọn sử dụng nhằm tối ưu hoá đặc tính của chúng dưới tác động của nhiệt độ cao. Khả năng chống cháy của vật liệu xây dựng là điều kiện tiên quyết ngay từ khi thẩm duyệt và khi xây dựng, lắp đặt tại các cơ sở hoá chất vì trong các tình huống khẩn cấp, nguy cơ đổ vỡ, biến dạng là một trong những nguyên nhân chủ yếu dẫn tới sự lan truyền của đám cháy. Ngoài ra, việc phân khoang cháy cũng được coi là giải pháp rất hiệu quả trong công tác đảm bảo an toàn các cơ sở hoá chất.
Khó khăn trong việc dập tắt các đám cháy trong các cơ sở hóa chất là việc lựa chọn chất chữa cháy sao cho phù hợp để đạt hiệu quả tối đa. Tùy thuộc vào điều kiện cụ thể của từng cơ sở sản xuất và các sản phẩm được lưu trữ trong nhà xưởng và kho, lực lượng tham gia chữa cháy cần phải có những phương thức tiếp cận khác nhau để triển khai các phương tiện để chữa cháy và cứu nạn, cứu hộ cũng như sử dụng chất chữa cháy cho phù hợp. Dựa vào các biện pháp chữa cháy cơ sở hoá chất, chất chữa cháy được sử dụng trong các đám cháy loại hình này được chia thành 4 loại như sau: Nhóm chất chữa cháy làm mát (Bao gồm nước chữa cháy); chất chữa cháy có tính chất cách ly (Bao gồm bột khô và bọt chữa cháy); chất chữa cháy làm loãng (Bao gồm khí trơ và khí carbonic, hơi nước); các chất chữa cháy ức chế phản ứng (Các chất ức chế bao gồm hydrocarbon halogen).
Hình ảnh vụ cháy Công ty CP bóng đèn phích nước Rạng Đông
Do đó, để đảm bảo an toàn khi có sự cố hóa chấy xảy ra phải lưu ý như sau:
Lực lượng tham gia xử lý sự cố cháy, nổ hóa chất phải được trang bị đầy đủ các trang thiết bị bảo hộ, chống độc: trang phục dương áp, mặt nạ phòng độc, quần áo chống độc, chống nhiệt… Tùy thuộc vào vùng nguy hiểm, lực lượng chữa cháy sử dụng các trang thiết bị, phương tiện, dụng cụ bảo hộ phù hợp bảo đảm an toàn trong quá trình xử lý sự cố.
Khử nhiễm hóa chất: Đây là nhiệm vụ rất quan trọng khi tổ chức xử lý sự cố hóa chất nhằm loại bỏ các hóa chất bám, dính trên người, quần áo và các thiết bị, phương tiện, khu vực sự cố nhằm loại bỏ các tác nhân độc hại ảnh hưởng đến sức khỏe của con người, gây hư hỏng thiết bị, gây ô nhiễm môi trường.
Phương pháp khử nhiễm vật lý có thể thực hiện bằng các biện pháp như dùng nước, xà phòng để tẩy rửa (pha loãng) hóa chất bám dính (làm giảm nồng độ hóa chất); Cạo bỏ đất, cát bám dính; sử dụng phương tiện hấp thụ, thu gom chuyển đến nơi xử lý chất thải. Trong đó sử dụng nước để tẩy rửa hóa chất bám dính là biện pháp phổ biến (đối với hóa chất kỵ nước không áp dụng biện pháp này).
Phương pháp khử nhiễm hóa học thực hiện bằng cách sử dụng các hóa chất khác để trung hòa hóa chất nguy hiểm (có phản ứng hóa học tạo thành chất mới không nguy hại hoặc có tính nguy hại thấp hơn).
Sau khi kết thúc quá trình chữa cháy, lực lượng Cảnh sát PCCC và CNCH phải yêu cầu người đứng đầu cơ sở phối hợp với cơ quan, đơn vị chuyên môn và chính quyền địa phương có phương án xử lý môi trường nhằm hạn chế sự tác động tiêu cực của các chất độc hại hình thành sau đám cháy đến môi trường xung quanh.
Bá Tuấn (Cục cảnh sát PCCC&CNCH)