Đình Động Bồng là ngôi đình nổi tiếng ở làng Động Bồng, xã Hà Tiến, huyện Hà Trung, tỉnh Thanh Hóa, được xây dựng từ đời vua Gia Long thứ 10 (1812), chiếm một vị trí quan trọng trong nền kiến trúc cổ xứ Thanh. Nơi đây thờ hai thành hoàng làng là Tô Hiến Thành và Tống Quốc Công. Xưa kia, đình tựa như một đóa sen khổng lồ, in bóng xuống mặt nước xanh trong, hòa với cảnh sắc núi non nhấp nhô giữa mênh mông cánh đồng cò bay mỏi cánh. Đình Động Bồng đã được công nhận là Di tích Lịch sử cấp Quốc gia năm 2001. Một trong những nét văn hóa độc đáo gắn với ngôi đình nổi tiếng này là tục đốt Đình Liệu vào đêm 30 Tết.
Đình Động Bồng xã Hà Tiến.
Ngay từ xa xưa, với điều kiện sinh sống của người Động Bồng ở trong hang động, lấy mái đá làm nhà, địa bàn cư trú là vùng chiêm trũng quanh năm ngập nước đi đâu cũng cần phải có lửa, do vậy hơn bất cứ ở nơi nào khác, lửa không thể thiếu trong cuộc sống của người Động Bồng. Chính vì vậy tục đốt Đình Liệu trong đêm 30 Tết đã ra đời từ đó.
Đốt Đình Liệu ở Động Bồng đã được cha ông đời nối đời truyền lại. Hàng năm vào tháng Chạp, dân làng cử trai tráng là những người khỏe mạnh, nhanh nhẹn và nghị lực lên các ngọn núi trong vùng như: Ba Trạc, Bái Bò, Đầu Voi… những nơi có nhiều cây đóm – loại cây dùng làm nguyên liệu để đốt Đình Liệu chặt lấy đem về. Ngoài ra còn phải chọn tìm cả những đoạn cây thẳng, chắc vừa dẻo, vừa cứng dùng làm đòn gánh rồi bó đóm lại gánh về. Khi tới làng, đóm phải được dỡ ra phơi khô. Đợi cho đóm thật khô hẳn mới thu lại một nơi để chuẩn bị cho việc kết, bó, tạo dáng Đình Liệu, một con rồng lớn.
Sau ngày tiễn Táo quân lên trời, vào ngày 25 tháng Chạp, dưới sự hướng dẫn của các bậc cao niên, trai tráng gom những cây đóm đã khô xếp nối tiếp nhau thành một bó đóm lớn có đường kính 65cm, chiều dài 25m, tạo dáng giống như con rồng rồi đem đặt vào gian chính giữa tòa đại đình. Những đoạn cây làm đòn gánh để gánh đóm từ trên núi về được đặt theo hàng ngang đều đặn từ trong ra ngoài, sau đó đặt bó đóm lên các đòn kê ấy để Đình Liệu không bị ẩm lại vừa tạo dáng cho Đình Liệu giống với con rồng. Toàn bộ bó đóm khổng lồ tựa hình con rồng đang quẫy khúc, uốn lượn theo đòn kê từ trong hậu cung vươn ra mái hiên như đang chờ đợi giờ phút Giao thừa dần đến. Sau ngày 25, các cụ trông coi đình không cho bất kể ai được đến gần Đình Liệu – con rồng lớn đó.
Cũng trước ngày 25 tháng chạp, trai tráng trong làng được phân công vào núi cấm trước làng để lấy củi khô đem về đình đốt lửa trong suốt mấy ngày Tết. Làng Động Bồng ở vào phía Nam Gia Miêu – đây là đất quý hương của các ông vua triều Nguyễn, vì vậy mà nhà Nguyễn cấm dân trong vùng không được lấy đá, chặt cây, không làm kinh động đến lăng miếu Triệu Tường. Nếu ai tự ý lấy đá, chặt cây thì sẽ bị phạt rất nặng, vì vậy dân làng Động Bồng cũng như các làng khác có núi mà phải đi lấy củi đun và mua vôi ăn trầu ở nơi khác. Theo quy định mỗi năm chỉ một lần dân làng mới được phép vào núi thu gom những cành cây và gốc củi khô đem về đình đốt vào dịp Tết Nguyên đán để giữ lửa trong những ngày Tết.
Chiều 30 Tết được phép của các bậc tiên chỉ, trai làng cùng nhau chuyển bó đóm khổng lồ bằng phương pháp chia số người ra hai bên đều nhau dùng những chiếc đòn kê đều tay chuyển bó đóm từ trong đình ra giữa sân đình. Sau đó họ dùng đòn kê dựng đứng néo lại hướng cho đầu rồng vươn lên cao rồi hạ thấp dần về phía sau. Trong ánh chiều buông nổi trên sân đình một con rồng khổng lồ vừa hiền lành, vừa oai vệ, từ sân đình vươn lên nền trời cao, dồn sức lực, đợi chờ giờ khắc thiêng liêng đến để hóa thân thành ngọn đuốc khổng lồ, rồi tan biến vào vũ trụ mênh mang, hóa nên mưa nhuần tưới tràn mặt đất trong tiết Xuân ấm áp, khiến vạn vật sinh sôi, ấm no hạnh phúc đến với muôn người.
Khi con rồng được đưa tới vị trí đã định, trai tráng trong làng trở về nhà làm lễ tất niên, sau đó họ cùng bà con dân làng trở lại đình và mang theo một bó đóm nhỏ. Từ già tới trẻ ai cũng háo hức đợi chờ Giao thừa đến. Trước khi đốt Đình Liệu dân làng tổ chức tế lễ tại sân đình, kính cáo trời đất, thần linh sông núi về dự lễ với làng, tiếp đó trong hậu cung các cụ cao niên làm lễ tâu với thành hoàng xin các ngài cho phép dân làng rước lửa đốt Đình Liệu đón chào năm mới.
Khi lửa được rước ra từ hậu cung cũng là lúc tiếng trống cái nổi lên dóng dả trầm hùng, tiếng chiêng điểm nhịp, dàn trống con cùng lúc đổ dồn tấu lên giai điệu lễ rước lửa theo nhịp bước rộn ràng làm cho cả sân đình sôi động. Ai cũng mong được đứng gần đình liệu, được thấy rõ ngọn lửa đầu tiên từ đầu rồng bùng cháy. Rồi thời khắc Giao thừa cũng đến, bùi nhùi làm râu và bờm rồng cùng với đuốc khô bén lửa cháy bùng lên. Muôn tiếng hò reo sung sướng, tiếng trống cùng lúc đổ dồn từ sân đình vọng vang, từ các làng bên vọng tới, âm thanh từ các vách đá, hang động vọng về làm cho lòng người thêm rạo rực.
Đình Liệu – con rồng khổng lồ bỗng chốc hóa thân thành ngọn đuốc rừng rực cháy sáng, rồi tan biến vào vũ trụ mênh mang, hóa nên mưa nhuần tưới tràn mặt đất trong tiết Xuân ấm áp, khiến vạn vật sinh sôi, ấm no hạnh phúc đến với muôn người. Trong thời khắc giao thoa giữa trời và đất, con người với thần linh, ánh lửa Đình Liệu thiêng liêng bừng soi những nét mặt rạng ngời, hân hoan mãn nguyện. Từ trong ánh lửa rừng rực cháy họ thầm mong ước và hy vọng ánh sáng sẽ xua đi sự âm u lạnh lẽo, sự nghèo khó gian nan, họ cầu mong ánh sáng sẽ đem đến cho họ một cuộc sống đủ đầy, ấm no hạnh phúc.
Sau khi chứng kiến lễ đốt Đình Liệu ở đình, mọi người châm những bó đuốc mang theo lấy lửa rước điều may mắn đem về. Tới nhà, họ long trọng thắp hương từ nguồn lửa ấy để cáo tế với thổ công, gia tiên và sau đó nhóm bếp làm đồ cúng đầu năm và giữ lửa trong suốt những ngày Tết. Từ ngọn lửa ở sân đình tỏa về các gia đình trong thôn có hàng trăm ngọn lửa nhỏ lung linh cháy sáng. Đêm Giao thừa cả Động Bồng như một hội hoa đăng, mỗi ngọn đuốc như một vì tinh tú từ mặt đất rọi lên không trung, từ trời cao chiếu tràn mặt đất, làm cho cả một vùng lấp lánh ánh sáng chụm lại rồi tỏa ra, thắp lên trong lòng người, trong mỗi nhà một ánh sáng mới rạng rỡ, thiêng liêng.
Kể từ lúc Giao thừa đến lễ hạ nêu (mùng 7 Tết), những người trông coi đình và mỗi gia đình phải giữ ngọn lửa thiêng cẩn thận, không bị tắt. Họ tin rằng lửa có màu đỏ, đồng nghĩa với sự may mắn và sáng sủa; giữ được ngọn lửa luôn cháy sáng thì người theo nghiệp khoa cử sẽ thông minh đỗ đạt, nhà nông làm ăn thuận lợi, mùa màng bội thu, dân khang vật thịnh. Sau lễ đốt Đình Liệu, trong những ngày Tết tụ họp dưới mái đình, dân làng Động Bồng tổ chức hát ru, hát đúm, hát đối đáp, và các trò chơi dân gian: chơi đu, chọi gà, bơi thuyền… thu hút đông đảo mọi người tham dự.
Một thời gian dài, do trải qua chiến tranh và điều kiện không cho phép, tục đốt Đình Liệu rơi vào quên lãng. Những năm gần đây, tục đốt Đình Liệu đã được khôi phục lại tuy có ít nhiều thay đổi cho phù hợp với thực tế ở địa phương, ví như thay vì đốt Đình Liệu bằng cây đuốc giờ đã được thay thế bằng cây lè lè cùng họ cây đuốc nhưng lá nhỏ như lá tre, mọc ở núi đá rất dễ cháy, các lễ thức và trình tự vẫn được thực hiện như cha ông truyền lại.
Đốt Đình Liệu là lễ tục có từ lâu đời gắn với người Việt cổ ở Động Bồng để tỏ lòng thành kính và biết ơn và sự thiêng hóa của người xưa đối với lửa đã giúp họ sưởi ấm, tìm kiếm cái ăn, xua đi bóng đêm và thú dữ. Lửa đã giúp họ nướng chín thức ăn, nhân lên sức mạnh trước sự khắc nghiệt của thiên nhiên. Đốt Đình Liệu chính là tín ngưỡng thờ thần mặt trời, cầu ánh sáng của cư dân trồng lúa nước, cần có đủ ánh nắng giúp cho cây trồng tươi tốt, con người và vật nuôi sinh sôi nảy nở. Cầu ánh sáng mặt trời cũng là ước vọng trị thủy nhằm hạn chế sức mạnh và sự tàn phá của lũ lụt đối với con người, làng mạc, ruộng đồng. Đây cũng là mỹ tục độc đáo: cầu may, cầu sự sinh sôi nảy nở, phản ánh nhận thức và tư duy thuần phác của cư dân Việt cổ về các hiện tượng của tự nhiên tác động tới sản xuất và đời sống. Lễ tục đặc sắc này hàm chứa nhiều giá trị nhân văn sâu sắc, gắn bó các thành viên và cộng đồng làng xã, nhân lên sức mạnh trong mỗi người để làm cho cuộc sống ngày càng ấm no, vui tươi hạnh phúc./.
Thiên Kim
(Sưu tầm và tổng hợp)